Krein fjölskyldan

 
e.t.v. þá má frá fara t.d. t.a.m. setningu eins og þessa - m.a.s. hef ég ekki í bili nema að ég held barasta að é c Páll Vilhjálmsson 21. aldarinnar
posted by Freysier at 7.12.03

 
Jólahugvekja

Í dag er, eins og kaþólskir lesendur síðunnar vita, messa heilags Nikulásar eða Sankti Kláusar eins og margir uppnefna hann. Þá er nú aldeilis tilefni til að blogga. Las þetta í skólanum. Þar komst ég líka að því að það er til hugtak yfir Gísla Martein, sjónvarpsmann ársins. Hann er 31 árs í árum talið en a.m.k. 70 í anda. Hann er stundum að tala við fólk í þættinum sínum sem e.t.v. er komið á eftirlaunaaldur um einhverja hljómsveit: „Þetta voru fulltrúar yngri kynslóðarinnar sem við teljum okkur nú líka til, hehehe.“ Já, hugtakið sem ég lærði er sem sagt ‘puer senex’ sem þýðir eiginlega strákur öldungur og var gjarnan notað um heilaga menn í heilagra manna sögum þegar þeir voru á unga aldri en þá voru þeir oft svo þroskaðir að þeir léku sér ekki eins og önnur börn.

Mér datt í hug að helga desemberfærsluna orðatiltækjum og orðtökum sem eiga það sameiginlegt að flest vitum við hvað þau þýða en vitum e.t.v. ekki hver upphaflega merkingin er sem að baki liggur. Þessu stal ég af margmiðlunardisk sem ég keypti í haust vegna íslenskunáms míns, Alfræði íslenskrar tungu.

Að vera lukkunnar pamfíll
Í spilinu púkk hefur laufagosinn sums staðar verið kallaður pamfíll. Þetta orð þekkist þó einkum í orðasambandinu að vera lukkunnar pamfíll sem merkir ‘að vera mjög heppinn’. Orðatiltækið er komið úr dönsku þar sem það hljóðar ‘at være lykkens pamfilius’. Danska orðmyndin gefur trausta vísbendingu um uppruna orðsins. Það er dregið af latnesku mannsnafni, Pamphilos, sem reyndar er komið úr grísku. Þar merkti það ‘sá sem er mikið elskaður, sá sem allir unna’.

Að vera í essinu sínu
Þegar sagt er um einhvern að hann „sé í essinu sínu“ er átt við að hann sé vel fyrirkallaður, í góðu skapi og njóti sín vel. Þótt orðið ess hljómi eins og heiti bókstafsins ‘s’ eru engin tengsl þar á milli, heldur er orðasambandið komið til okkar úr dönsku, sem aftur hefur fengið það að láni úr þýsku. Ræturnar eru þó í latínu þar sem sögnin esse merkir ‘að vera’. Í miðaldalatínu hefur verið myndað nafnorð af þessari sögn sem hljómar eins – esse – og merkir ‘vera, ástand’. Samkvæmt því merkir orðasambandi að vera í essinu sínu bókstaflega ‘að vera í ástandinu sínu’ sem þýðir væntanlega að vera í góðu jafnvægi, eða eins og líka er stundum sagt, „upp á sitt besta“.

Að deila um keisarans skegg
Það þykir heldur fánýt iðja að deila um keisarans skegg. Orðtakið er upphaflega komið úr þýsku og á sér fleiri en eina skýringu. Sumir telja það sprottið af deilum um skegg eða skeggleysi Karls mikla, sem einnig er kallaður Karlamagnús, og þótti mörgum sem deiluefnið væri ekki ýkja merkilegt. Deilurnar spruttu þó af því að til voru skjöl með innsigli hans, sum með mynd af honum skeggjuðum en skegglausum á öðrum og grunur kviknaði um að annað hvort innsiglið væri falsað. Aðrir telja að orðtakið hafi upphaflega snúist um rómverska keisara. Á rómverskum peningum var jafnan mynd af ríkjandi keisara, sem ýmist var skeggjaður eða ekki eftir því sem tíska hvers tíma bauð, og deildu menn um það hvor siðurinn hefði verið vinsælli. Fleiri upprunaskýringar eru til en hvað sem þeim líður merkir orðtakið ‘að rífast um eitthvað sem litlu eða engu máli skiptir’.

Að vaxa fiskur um hrygg
Fiskar synda jafnan um í sjó eða vötnum og reyni þeir að synda á land verða þeir gjarnan eins og þorskar á þurru landi. Ekki eru þó allir fiskar lagardýr því orðið fiskur getur einnig þýtt ‘vöðvi’ eða ‘þroti undir húð’. Þessa merkingu má t.d. sjá í orðunum fjörfiskur ‘ósjálfráðir vöðvakippir í andliti’, kinnfiskur (einkum í lýsingarorðinu kinnfiskasoginn) og í orðatiltækinu að vaxa fiskur um hrygg sem merkir ‘að eflast, taka framförum’.

Að verða ekki um sel
Selir virðast fremur meinleysislegar skepnur og erfitt að ímynda sér að þeir valdi ótta og óróa. Áður fyrr báru menn hins vegar óttablandna virðingu fyrir selum, þeir voru sagðir sólgnir í mannakjöt og fullvaxinn selur í árásarham er auk þess ekkert lamb að leika sér við. Þessi ótti við seli kemur fram í þjóðsögum þar sem draugar, óvættir og jafnvel kölski sjálfur birtast í selslíki. Til marks um hann er líka orðatiltækið að verða ekki um sel sem merkir ‘verða hræddur og kvíðinn, lítast ekki á blikuna’.

Eitthvað er á döfinni
Þegar fólki þykir eitthvað undarlegt er stundum sagt að það komi spánskt fyrir sjónir. Orðatiltækið kemur upphaflega úr þýsku. Árið 1519 fengu Þjóðverjar spænskættaðan keisara, Karl V. Sá hafði vanist spænskum siðum og háttum og innleiddi þá við hirð sína í Þýskalandi. Hirðmönnum hans þóttu margir þessara siða ansi undarlegir, hristu gjarnan hausinn og muldruðu í barm sér: „Das kommt mir spanisch vor!“.


Eitthvað kemur spánskt fyrir sjónir
Þegar fólki þykir eitthvað undarlegt er stundum sagt að það komi spánskt fyrir sjónir. Orðatiltækið kemur upphaflega úr þýsku. Árið 1519 fengu Þjóðverjar spænskættaðan keisara, Karl V. Sá hafði vanist spænskum siðum og háttum og innleiddi þá við hirð sína í Þýskalandi. Hirðmönnum hans þóttu margir þessara siða ansi undarlegir, hristu gjarnan hausinn og muldruðu í barm sér: „Das kommt mir spanisch vor!“.
posted by Freysier at 6.12.03